رێبوار حسێنی ئەوەی کە دیار و بەرجاوە و جێگای هیچ شک و گومانێک نیە ،ئەوەیە کە کۆمەڵگای مرۆڤایەتی لە سەر دوو کۆڵەکەی سەرەکی و دوو هێڵی هاوتەریبی پێویستی یەکتر ، کە نێر و مێ، یان روونتر بڵێن ژن و پیاوە، پێک هاتوە. هەر چەند ئەم دوو هێڵە هاوتەریبە زیاتر بەرەو خاڵی بە یەکتر گەیشتن بڕۆن، زیاتر پێویستی ئەو دوانە بە یەکتر خۆی دەر دەخا ، چونکە لە ئاکامی لێک دان و پێگەیشتی ئەم دوو خەتە هاوتەریبەیە کە دوو رەگەزی نێر و مێ ( ژن و پیاو) یەک دەگرن و وەک دوو تەلی گەرم و سارد ، یان ئەرێنی و نەرێنی دەبنە هۆی وە گەڕ کەوتنی....
بزوێنەری ژیان و، تاک دەبێتە جووت و جووت دەبێتە خێزان و پاشان کۆمەڵی بچووک و لە ئاکام دا کۆمەڵگا بە هەموو دەنگ و رەنگ وپیداویستی و خواستەکانیەوە دێتە ئاراوە . تا کۆمەڵگا بەر فراوانتر و بەرینتر بێت ،خواست و پێداویستی و لێک حاڵی بوون و یارمەتی و هاریکاریەکان، زیاتر خۆدەردەخەن و دانانی یاسا و بەرنامەکانی ژیان و بەرێوەبەری، سەرەتایی ترین ئەو پێداویستیانەن کە کۆمەڵگا لە رەوتی بەرەو سەرچونی خۆیدا پێیان حەوجێ دەبێ ومرۆڤەکان بە گشتی و رەگەزی نێر و مێ (ژن و پیاو) بەتایبەتی پتر لێک نزیک کاتەوە تا ئەرکی ژیان و بەرێوەبەری لە پێناو کۆمە ڵگاێکی ساغڵەم و سەردەمیانە و پێشکەوتوو بە هاوبەشی یەکتربەڕێوە بەرن. ئەوەی بۆ گەیشتی هەر دوو رەگەز ( ژن و پیاو) بە پلەی شیاوی مرۆڤایەتی و هاو تەراز بوونی هەر دوو لا لە ئەرک و مافەکاندا،رووناکبیری و بەرەوسەر بردنی رادەی زانست و زانیاری و تواناکانی تێگەیشتن و هەوڵ دان بۆ پێگەیشتنە، کە ئەمەش بە هاوکاری و رێنوێنی و دابەش کردنی ئەرک و فەرمانەکانە لە سەر بریاردان و بەڕیوەبەری و هەست بە بەرپرسیاری کردنی ئەم دوورەگەزەیە لە هەمبەر کۆمەڵگادا لە بوارەکانی: کۆمەلایەتی. سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی ، دادوەری، پەروەردە وبەرزراگرتنی هەستی نەتەوەیی و نیشتمانی. لێرەدا بەو ئاکامەدەگەین کە، هەر کات لە کۆمەڵگاێک دا چین و رەگەزی بەرانبەر ئاوێنەی باڵانوێنی یەکتر بوون و وەک دوو هێزی جێی متمانە و باوەڕ بە یەک، لە سەر ژیان و بەڕیوەبەری و ئاوەدانی و دابین کردنی ماف و ئازادیەکان، هاوبەش و خاوەن بڕیار نەبوون ، پلەی دەرجە یەک و دەرجە دوو بۆ یەکتری رەچاو نەکەن، بۆ هەر گەڵاڵە وبڕیارێک یارمەتی لە هێزی هزر و ئەزمونی یەکتر وەرنەگرن، ئەو کۆمەڵگایە لە جغزی جەهالەت و دواکەوتویی دا دەخولێتەوە و لە کاروانی یەکسانی و هاوبەشی ژیان و پێشکەوتن و پێگەیشتن، بە جێ دەمێنێ، کە بەداخەوە تا ئیستاشی لەگەڵدا بێ لەم جیهانە بەرینە دا کۆمەڵگاێک نابیندرێ کە ١٠ ٠ % ئەم بەرانبەری و یەکسانی و یەکتر خۆێندنەوەی دوو رەگەزی ژن و پیاوی تێدا دەنگ و رەنگ بداتەوە. لێرەدا رەنگە ئەم پرسیارانەی خوارەوە بێنە ئاراوە کە: ئایا ئاڵۆزی و دژایەتی لەپێوەندی نێوان ژن و پیاو دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازبوونی ئەو دوو رەگەزە؟ دەکرێ ئاوا وڵامی کورتی ئەم پرسیارە بدینەوە کە، لەبەر ئەوەی لە بنەرەتدا پێوەندی نێوان ژن و پیاو، پێوەندی نێوان مرۆڤەکانە، مادام هەر دوو رەگەز بە مرۆڤ ئەژماردە کران، جیاواز بوونی ئەو دوو رەگەزە لەم ئاڵۆزی و کێشانەدا مانا و دەوری بەر چاوی نابێ، هەر کات پێوەندی نێوان مرۆڤێک لە گەڵ مرۆڤێکی تر باش بوو، پێوندی نێوان ژن و پیاویش باش دەبێت، چونکە هەر دوو رەگەز بە مرۆڤ دێنە ژمار. لە ئاکامدا ئاڵۆزی و خراپی پێوەندیەکانی مابەینی ژن و پیاو ،ناگەڕێتەوە بۆ ئەو مەسەلەی مێینە و نێرینەی هەردوو رەگەز، بەڵکو دەگەڕێتەوە بۆ تێکەڵی و پێوەندی مرۆڤێک لە گەڵ مرۆڤێکی تر. لیرەدا ئەگەر دەستەواژەێکی تر بۆ پێوەندی نێوان دوو رەگەزی بەرانبەر واتە ژن و پیاو بەکار بێنین وەک: پێوەندی و هەڵسوکەوتی نێوان دوو گروپ و دەستەی سەرکەوتوو و ژێر کەوتوو، تێگەیشتن و لێدانەوەێکی زۆر بێ مانا و نامۆیە، لەبەر ئەوەی دەبێ ئێمە پێش هەر بڕیا و رادەربڕینێک لەم بارەوە، پێویستە لە مێژووی چەند هەزار سالەی پێوەندی نێوان هەر دوو رەگەز بگەین، تا لەم سۆنگەوە بۆمان دەرکەوێ کە چۆن مێژوو دەوری بەرچاوی هەیە لە پێوەندی ئێستای نێوانیان لە تێگەیشتنیان لە هەمبەر یەکتریدا، چونکە تەنیا بە خوێندنەوە و تێگەیشتن لەو مێژووە دەگەینە مانا و وڵامی ئەو پرسیارە کە، لە چ بوار و بە چ شێوەێک ژن و پیاو لە یەکتری جیاوازە؟. ئەوکاتە دە زانین تایبەتمەندی پێوەندیەکانی نێوان ژن و پیاو لەچدان و چاوگەی کێشەی پێوەندیەکانیان لە کوێدایە. لێرەدا پێویستە پێناسەێک بۆ پێوەندیەکانی نێوان پیاو و ژن لە سەر تێڕوانینی دەستە و گروپی سەردەست و ژێر دەست، کە پێشتر ئاماژەم پێکردوە بکەین کە وەک تێگەیشتنێکی بێ مانا و ناوەرۆک، دەبێ چاوی لێبکرێ. بۆ دەرخستنی روی راستی ئەم بۆچونە دەکرێ پێوەندی نیوان ژن و پیا و لە وڵاتە یەکگرتوەکانی ئامریکا بخەینە روو. لەم وڵاتە دا سەرەڕای ئەوەی کە ئافرەتان هەست بە بوونی خۆیان وەک رەگەزی بەرانبەریان دەکەن و خۆیان بە ژێردەستە نازانن، بەڵام سەرەرای ئەو هەموو کۆڕ و کۆمەڵ و باس و بابەتی تایبەت لە پێوەند بە مافی ژنان و پێوەندی نێوان ژن و پیاو، وێرای ئەوەی کە ئافرەتان بەماف و ئازادی خۆیان گەیشتوون و وادەردەکەوێ کە لە گەڵ پیاواندا یەکسانن، بەڵام بەو حاڵەش ململانەی چەند هەزار سالە بە درێژایی مێژوو، ئێستاش لە زۆر شوێن و جێگای تایبەت و بەرچاو دا دەردەکەوێت کە کلتوری جیاوازی و نایەکسانی لە پێوەندی نێوان ژن و پیاو دا درێژەی هەیە و ئەم پەتای جیاوازی و نێوان ئاڵۆزیە وەک دیاردەێکی دزێوی کۆمەڵایەتی هەر ماوە و بنە بڕ نەکراوە.بەڵگە مێژوویەکان و هەڵسوکەوتەکان لە مەڕ پێوەندی نێوان ئەم دوو رەگەزە، ئەوە دەسەلمێنن کە کۆمەڵگای پیاو سالاری کە لە چەند هەزار ساڵی دواییدا لە وڵاتانی وەک: ئەمریکا،ئەورووپا، چین، هیندوستان و...هتد ، بوونیان هەیە بەتەنیا هەر شێوە و سیستەمێک نیە کە هەر دووک رەگەز بۆ رێکخسینی ژیان و پێداویستەکانی کۆمەڵگا لە هەموو بوارەکانەوە پێیگەیشتبن. بەڵکوو زۆر بەڵگە و دیکۆمێنت هەن کە ئەگەر لە سەرجەم وڵاتانی جیهان دا نەبێت، لە زۆر شوێنی ئەم جیهانە بە شێوەی زەق و بەرچاو خۆی دەنوێنێ وکۆمەڵگا و دەسەلاتی پیاو سالاری کە لە لایەن پیاوەوە کۆنتڕۆل و قۆرغ کراوە، دوای کۆمەڵگای دایک سالاری هاتۆتە کایەوە و راستیەکان دەری دەخەن کە ئافرەت و دایک ناوەند و تەوەری سەرەکی کۆمەڵگا و خێزان بووون وئافرەت کۆنتڕۆڵی کۆمەڵگا و خێزانی کردوە. بۆ راستی ئەم داوایە دەتوانین شوێن پێ و باڵادەستی ژن لە زۆربەی ئایین و دیکۆمێنتەکاندا کە دیکۆمێنتی پەیمانی دیرین ، بەر چاوترینیانە. ئەگەر بە تێڕوانینێکی سەردەمی و بابەتیانە رووداو و بەسەرهاتی ئادەم و حەوا، سەرنج بدەین ، بەو ئاکامە دەگەین کە بە راشکاوی نەفرەت و جنێودان و سووکایەتی بە حەوا کراوە و نا راستەو خۆش بە دژی ئادم، لەم دیکۆمێنتانەدا ئەو راستیە دەر دەکەوێت کە وەک سزاێک بۆ تاوانەکەی، باڵا دەست بوون بەسەر کەسانی تردا، هیچ جیاوازێکی نیە لەگەڵ ژێر دەستە بوون!. ئەگەر بمان هەوێ بەوردی و بە بێ پەڵە لەم بارەوە رووداوەکانی مێژووی ژیانی مرۆڤایەتی باس بکەین و سەرنجیان بدەین ، دەبێ بە وردی شانی بۆدادەین و بە تۆپ و تەغار پێنووس و کاغەز دەانێین و چەندین هاوکار و هاوباوەڕ لەم بارەوە وەوکۆکەین تا بتوانین بە بێ پەڵەو هەڵە ئەم باس و بابەتە بخەینە روو، کە ئەمەش لەم بابەتەی بەردەستدا نا گونجێ، هەر بۆیە بە شێوەێکی کورتکراوەیی درێژە بە باسەکەمان دەدەین کە هیوادارم بتوانم تا رادەی پێویست پەنجە لەسەرخالە سەرکی وبەر چاوەکان، دانێم .لە نیوەی کۆتایی سەدەی هەژدەم و سەرەتای نۆزدەهەم دا، ئاڵۆزی و کێشەی پێوەندیەکانی نێوان ژن و پیاو و یەکسانیەکانیان گەیشتە ئەوپەڕی خۆی و زۆر بابەت و دیاردە گەشەیان کرد. ئەوانەی کە باوەڕیان بە مافی بەرانبەری ژن و پیاو هەبوو ، رایان گەیاند کە هیچ جۆرە جێاوزێکی سایکۆلۆژی لە نێوان هەر دوو رەگەزی نێر و مێ دا نیە. شۆرشی فەڕانسە هەستی جیاوازی دانەنانی لە نێوان نێر و مێ دا ورووژاند و ئەو باوەڕی لە لای جەماوەر و کۆمەڵگا دروست کرد کە بە بێ بەشداری ئافرەتان لە بوارەکانی کۆمەلایەتی، سیاسی، ئابووری، فەرهەنگی و پەروەردە دا، محاڵە یەکسانی کۆمەلایەتی و بەرانبەری مرۆڤایەتی، بێتە دی. سەرەڕای تێپەڕ بوونی رۆژگار و هاتنە ئارای بیرو بۆچونی چۆراو جۆر، تا ئیستاش ئەم هەڵوێست و بۆ چوونانە، لە ناو چین و توێژە پێشکەوتنخواز و ئازادیخوازەکاندا، باوی هەیە .لەسەردەمی ئێستاش دا ئەو بیر و تێڕوانینانە لە لای ئەو چین و توێژانە بروەی هەیە کە لە هەوڵی هێنانە ئارای یەکسانی لە نێوان مرۆڤەکان بە شێوەی گشتی و یەکسانی لە نێوان ژن و پیاودا بە شێوەی تایبەت، دەدەن و پێیان وایە کە ئەگەر چەند جیاوازێک هەبێت ئەوە دەگەڕێتەوە بۆ رادەی رووناکبیری و پەروەردەیی مرۆڤەکان لە کۆمەڵگادا. لێرەدا لە ئاکام وکۆی ئەم بۆ چوون و تێروانین و تێرامانانەدا، ترس و دڵڕاوکەێک دێنێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە کە ئەوانەی پێیان وایە هیچ جیاوازێکی سایکۆلۆژی لە نێوان دەستە و گروپە نەتەویی و ئەتنیکەیەکاند نییە ،لە کاتێک دا جیاوازی جەستەیی و دەروونی لە نێوان دەستە و تاقمە جیاوازەکاندا هەیە ئەم جۆرە تێڕوانین و تێگەیشتنە، لە پەنای یەکسانی دا جیاوازی دەمرێنی ، بەوەی کە پێێ وایە مرۆڤەکان هەموو وەک یەکن، ناسنامە و تایبەتمەندیان ون دەبێت. لە کاتێک دا یەکسانی بە واتای هەبونی دژ، واتە هەبوونی جیاوازیەکان و لێرەدا بەو ئاکامەدەگەین کە هیچ کەسێک بۆ خزمەت و ژێر دەستەیی کەسی تر دروست نەکراوە و هەر مرۆڤێک لە سەرەتای بوونیەوە تا کۆتایی ژیانی خزمەتکاری خۆیەتی و لەو سۆنگەشەوە قازانج بە کۆمەڵگا بگەێنێ. لێرەدا ئەوراستیە خۆی دەردەخا کە تاکەکان لە گەشەدان بە تایبەتمەندیەکانی خۆیان ئازادن، وەک تاکێک، وەک ئەندامی رەگەزێک، وەک ئەندامی نەتەوەێک پەرە بە ماف و ئازادیەکانیان بدەن. یەکسانی مانای لەناو بردنی جیاوازیەکان ناگەێنێت، بەڵکو بە واتای حاڵی بوون وتێگەیشتنی راستەقینە لە جیاوازیەکان، دەگەێنێت. ئەگەر یەکسانی بەمەستی لە ناوبردنی جیاوازیەکان بێت، ئەوە ئەو هەست و مەیلە بە هێز دەکات کە دەبێتە هۆی لاواز کردنی کلتور و بەهای راستە قینەی مرۆڤایەتیش کە گەشەی تایبەتمەندیەکانی هەر مرۆڤێکە، لاواز دەکات. دەتوانین بڵێن کە لە زۆر بەی وڵاتانی جێهان و لە نێو بەشێکی زۆری گەلانی دونیادا، تێگەیشتنی هەڵە ئەوەیە کە یەکسانی هاوتای ناسنامەیە و دیاردەێیکی تایبەتی کلتوری ئێمەیە کە برێتیە لە جیاوازیەکانی نێوان هەر دوو رەگەز، کەم بکرێتەوە و پەردەپۆشکرێ و نەخرێتە بەر باس و لێکۆڵێنەوەی زانستیەوە ، تاکەکان وا حاڵی بکرێن و بار بێن کە ژنان هەوڵ بدەن وەک پیاوانیان لێ بێ و زۆرجارانیش پیاوان حەز بکەن وەک ئافرەتان هەڵس و کەوت بکەن و بەم هۆیەوە هەمە رەنگی نێوان ئەم دوو رەگەزە بەرەو لە ناو چوون بچێت.لەراستی دا گونجاوترین وڵام بۆ پرسیار و گریمانەی کێشەی دوو جەمسەری نێوان هەر دوو رەگەزی ژن و پیاو ئەوەیە کە لە پێوەندی نێوانیان دا جەمسەری تەک رەوی ویەک لایەنی نەبێ و هیچ رەگەزێکیان لەوی تر باڵا دەست تر نەبێ. دەبێ ئەوە وەک راستێک چاو لێ بکرێ کە پانتایی نێوان ئەم دوو رەگەزە، لەو فرە رەنگی و فرە جەمسەریە دروست بوە و ئەم فرە رەنگی و رەهەندیەش، بناغەی هێزی بەرهەم هێنانە.لێرەدا واباشە بەکورتی باسێک لە پێوەندیە دەروونیەکان بکەین و بزانین کە ئێمە چەندە تەنیاین!. هەر چەند لە رواڵەتدا کۆمەڵایەتین و پێوەندیمان لەگەل کەسانی دەورووبەرمان هەیە، بەڵام لە دەروون دا تەنهاین و رێژەێکی بەرچاوی مرۆڤەکان لە سەردەمی ئێستادا هەست بەتەنیایی دەکەن و لەراستیدا واهەست پێدەکەن کە وەک ئامراز و کەرستە بەکار دەهێندرێن . لێرەدا ئەو راستیە خۆی دەر دەخات کە نرخ و قورسایی مرۆڤ بەندە بە چەندایەتی مامەلە و کرین و فرۆشتنی کەل و پەل لە بازاردا، بەندە بە نرخ دانانی کەسانی دەوروبەر لەسەری. کە ئەمە بەو مانایەیە کەمرۆڤ لەروانگەی دەروونی و کەسایەتیەوە لەبەر چاو ناگیرێ ولەسەر ئەساسی روانگەی هێز و توانا و تایبەتی خۆی و توانای خۆشەویستیەوە هەڵناسەنگێندرێ. سروشتی ژیان وای لێهاتوە کە هەستی خۆناسین و باوەڕ بە خۆبوون، لەسەر بناغەی تێڕوانین و هەڵسەنگاندنی کەسانی دەوروبەرە و دەبێ هەردەم خۆت بۆ ململانەێکی نوێ ئامادە بکەی تا باوەڕ بە خەڵکی بێنی کە تۆ کێیت و چیت. کەوایە دەکرێ و دەتوانین بڵێن کە مرۆڤەکان یەکتر وەک کاڵا بەکار دێنن بۆ بەرژەوەندی خۆیان وهەر کات ئەو کاڵایانە بەهۆێک نرخیان لە بازاردا هاتەخوار، ئیتر دەبێ وەک کاڵای بێ کەڵک و زیادە چاوی لێبکرێ و لە ئاکام دا تووڕبدرێ.لێرەدا دەمەوێت بەم شێوەی خوارەوە کۆتایی بە بابەتەکەم بێنم ، بەڵام با بە پرسیارێک و وڵامێک کۆتایی بێت. بەراست ئێمە سەبارەت بە جیاوازیەکانی پێوەندی نێوان ژن و پیاو هیچ دەزانین؟ من پێم وایە نایان زانین و ناتوانین دەستنیشانیان بکەین. چونکە ئەگەر ئەو دوو رەگەزە بە درێژایی ژیانی مرۆڤەکان لە کیشەو ململانەدا بووبن ، لە ئەنجامدا توڕەیی و رقیان بەرانبەر بە یەکتری تا هاتووە تەشەنای کردوە. کەوایە چۆن دەتوانین جیاوازیە راستەقینەکانی نێوان ئەم دوو هێز و جەمسەرە هاوتەریبە بزانین؟ وەک وڵامێکی شیاو بۆ ئەم پرسیارانە دەتوانین بڵێن کە تەنیا بە لە بیر کردن و سڕێنەوەی هەستی تەک رەویی و نەمانی باڵا دەستی و ژێر دەستی و،بە هێزکردنی هەستی یەکسانی و لەبەر چاو گرتنی هێز و تایبەتمەندی ئافرەت و پیاو بۆ خۆیان، دەتوانین بزانین کە جیاوازیە راستەقینەکانی پێوەندی نێوان ژن و پیاو چین و چۆنن.
10 ساڵ و 1 مانگ و 22 ڕۆژ و 1 کاتژمێر و 21 خوله‌ک له‌مه‌وپێش
