74سال بەسەر جارنامەی جیهانی مافەکانی مروڤدا تێپەڕی

نیشتمان ئه‌‌‌حمه‌‌‌دیان

جاڕنامه‌‌‌ی گه‌‌‌ردوونی مافی مرۆڤ له‌‌‌ 10ی دیسه‌‌‌مبری ساڵی 1948 له‌‌‌ کۆبوونه‌‌‌وه‌‌‌ی گشتی رێکخراوی نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌ یه‌‌‌کگرتووه‌‌‌کاندا په‌‌‌سند کرا. بنه‌‌‌مای ئه‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌ له‌‌‌سه‌‌‌ر مافی یه‌‌‌کسان و هاوبه‌‌‌ش بۆ هه‌‌‌ر مرۆڤێکی سه‌‌‌ر ئه‌‌‌م گرده‌‌‌ زه‌‌‌ویه‌‌‌ دیاری کرا به‌‌‌بێ جیاوازی نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌ و زمان و ئاین و شوێنی نیشته‌‌‌جێبون و ڕه‌‌‌گه‌‌‌ز و ڕه‌‌‌نگ و چینایه‌‌‌تی. له‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌یه‌‌‌دا هه‌‌‌موو ئه‌‌‌ندامانی نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌ یه‌‌‌کگرتوه‌‌‌کان وادار کران که‌‌‌ به‌‌‌شێوه‌‌‌یه‌‌‌کی یه‌‌‌کسان ڕێز له‌‌‌ به‌‌‌ها هاوبه‌‌‌شه‌‌‌کان بگرن و شکۆمه‌‌‌ندی و پاراستنی که‌‌‌رامه‌‌‌تی مرۆڤه‌‌‌کان و دادگه‌‌‌ری و یه‌‌‌کسانی و پاراستن و ڕێکخستنی مافه‌‌‌ بنچینه‌‌‌یه‌‌‌کانی تر له‌‌‌ ڕێگه‌‌‌ی یاساوه‌‌‌ ڕێکبخرێن و مافی تاکه‌‌‌که‌‌‌سی و کۆمه‌‌‌ڵ و نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌ و هه‌‌‌روه‌‌‌ها خوێندن به‌‌‌زمانی دایکی و مافی ئازادی ڕاده‌‌‌ربڕین، مافی پارێزگاری و هه‌‌‌بوونی خێزان و ژیانێکی شایسته‌‌‌، مافی خۆ پێگه‌‌‌یاندن و ڕۆشنبیری هه‌‌‌یه‌‌‌ و پێویسته‌‌‌ هه‌‌‌موو لایه‌‌‌ک ڕیز له‌‌‌و بنه‌‌‌مایانه‌‌‌ بگرن و پێشێلی نه‌‌‌که‌‌‌ن و هه‌‌‌موو ووڵاتانی ئه‌‌‌ندام هاوکاری یه‌‌‌کتر بکه‌‌‌ن له‌‌‌ جێبه‌‌‌جێکردنی ئه‌‌‌و بڕگانه‌‌‌ی که‌‌‌ له‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌یه‌‌‌دا هاتوه‌‌‌. ئه‌‌‌وه‌‌‌ی گرنگه‌‌‌ له‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌یه‌‌‌دا به‌‌‌دیهاتنی دنیایه‌‌‌که‌‌‌ که‌‌‌ تێیدا مرۆڤه‌‌‌کان بتوانن به‌‌‌ ئازادی بیروڕای خۆیان ده‌‌‌رببڕن و نه‌‌‌ترسێن، و نه‌‌‌هێڵدرێ زوڵمیان لێ بکرێ ئه‌‌‌مه‌‌‌ش وه‌‌‌ک به‌‌‌رزترین ئاواته‌‌‌کانی مرۆڤ راگه‌‌‌یاندراوه‌‌‌. به‌‌‌داخه‌‌‌وه‌‌‌ دوای تێپه‌‌‌ڕبوونی زیاتر له‌‌‌ ٧٤ ساڵ به‌‌‌سه‌‌‌ر ئه‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌یه‌‌‌دا، ده‌‌‌بینین که‌‌‌ چۆن له‌‌‌ ووڵاتانی دیکتاتۆر و گه‌‌‌نده‌‌‌ڵ بۆ نموونه‌‌‌ وه‌‌‌ک ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتی ئاخونده‌‌‌کان له‌‌‌ ئێران، ته‌‌‌نانه‌‌‌ت مافه‌‌‌ سه‌‌‌ره‌‌‌تایه‌‌‌کانی هاووڵاتیان پێشێل ده‌‌‌کا و به‌‌‌به‌‌‌رچاوی جیهانه‌‌‌وه‌‌‌ به‌‌‌ دڕنده‌‌‌ترین شێوه‌‌‌ له‌‌‌لایه‌‌‌ن ده‌‌‌زگا سه‌‌‌رکوته‌‌‌کانیه‌‌‌وه، وه‌‌‌ک ده‌‌‌زگای ئیتلاعات و سوپای تیرۆریستی پاسداران و چه‌‌‌ندین ده‌‌‌زگای تیرۆرستی دیکه‌‌‌وه‌‌‌ خه‌‌‌‌ڵک ده‌‌‌درێنه‌‌‌ به‌‌‌ر گوله‌‌‌ و شکه‌‌‌نجه‌‌‌ ده‌‌‌رێن و زیندانی ده‌‌‌کرێن. من لە ، وتارەکه‌‌‌م دا دەمهەوێ باسی پێشێلکردنی مافه‌‌‌کانی ئافره‌‌‌تان بکه‌‌‌م له‌‌‌ ئێرانی ژێر ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتی ئاخوندان دا چۆن و به‌‌‌چ شێوه‌‌‌یه‌‌‌ک ڕۆژانه‌‌‌ ده‌‌‌چه‌‌‌وسێنه‌‌‌وه‌‌‌ و مافه‌‌‌کانیان پێشێل ده‌‌‌کرێ. به‌‌‌داخه‌‌‌وه‌‌‌ له‌‌‌ ژێر سێبه‌‌‌ری ئه‌‌‌م ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاته‌‌‌ نه‌‌‌گریسه‌‌‌دا ژن به‌‌‌ کۆیله‌‌‌ کراوه‌‌‌ و مافی ژن بوونی لێ زه‌‌‌وت کراوه‌‌‌. ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتدارانی ئه‌‌‌م ڕژیمه‌‌‌ گه‌‌‌شه‌‌‌یان به‌‌‌ کۆمه‌‌‌ڵگایه‌‌‌کی پیاوسالاری داوه‌‌‌ و فکر و هزری پیاوسالاریان زاڵکردوه‌‌‌ به‌‌‌سه‌‌‌ر کۆمه‌‌‌ڵگای ئێران و به‌‌‌م شێوه‌‌‌ش ژنان له‌‌‌هه‌‌‌موو به‌‌‌های مرۆڤ بوون بێ به‌‌‌ش کراون و له‌‌‌ هه‌‌‌موو کایه‌‌‌ سیاسی و کۆمه‌‌‌ڵایه‌‌‌تیه‌‌‌کان دوور ده‌‌‌خرێنه‌‌‌وه‌‌‌ و په‌‌‌راوێز ده‌‌‌خرێن. ئه‌‌‌و ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاته‌‌‌ هه‌‌‌موو یاسا‌کانی بەدژی مافی ژنان داڕشتووە، هه‌‌‌ر بۆیه‌‌‌ زۆر سەختە بو ژنان له‌‌‌ژیر ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتی ئه‌‌‌و نیزامه‌‌‌ گه‌‌‌نده‌‌‌ڵ و دیکتاتۆر و دژه‌‌‌ ژنه‌‌‌دا، بتوانن چالاکی بۆدەستەبەر کردنی مافەکانیان بکەن. لە ماوەی دەسەڵاتداری ئه‌‌‌م ڕژیمه دا ڕۆژ بە ڕۆژ بارودۆخی ژنان لە ڕوی سیاسی، یاسای، کومەڵایەتی، دەرونی و جسمی دا، بەرەو خراپتر دەچێت. ئه‌‌‌م ڕژیمه‌‌‌ نه‌‌‌گریس و دژه‌‌‌ ژنه‌‌‌ له‌‌‌ماوه‌‌‌ی ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتی دا زۆر یاسای بە دژی مافی ژنان چه‌‌‌سپاندوه‌‌‌ کە من ئاماژه‌‌‌ بە هەندێکیان ده‌‌‌که‌‌‌م. ١. حیجابی ئیجباری (زۆرەملێ). ٢. به‌‌‌شوودانی به‌‌‌زۆر و بێ خواستی کچه‌‌‌که‌‌‌ خۆی. ٣. ڕێگه‌‌‌دان به‌‌‌ ده‌‌‌ستدریژی کردن بۆسه‌‌‌ر ژنان، به‌‌‌تایبه‌‌‌ت ژنانی سیاسی و دژ به‌‌‌ ده‌‌‌سه‌‌‌ڵات. ٤. ڕێگه‌‌‌دان به‌‌‌ کوشتنی ژنان بە بیانوی ناموس. ٥. ڕێگه‌‌‌دان به‌‌‌ بەردبارانکردنی ژنان تا کوشتن. ٦. نەبوونی هەلی کار و ڕێگه‌‌‌پێدان له‌‌‌ ڕێگریکردنی ئافره‌‌‌تان له‌‌‌ کار و تێکه‌‌‌ڵاویان له‌‌‌ ناو کۆمه‌‌‌ڵگادا. لە یاساکان دا دیاریکراوە کە ژن ئەرکی سەرەکی ئەوەیە کە منداڵی بیت و پەرەوەردەی بکات. هەوەها لە چوارچێوەی خانەوادەدا ژن ئەرک و بەرپرسیاریەتی زیاتر لە ئەستۆبگرێ. ئه‌‌‌و چه‌‌‌ند نموونه‌‌‌یه‌‌‌ و ده‌‌‌یان نموونه‌‌‌ و خاڵی تریش ئه‌‌‌وه‌‌‌ ده‌‌‌سه‌‌‌لمێن، که‌‌‌ ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاتی دژه‌‌‌ ژنی ئاخونده‌‌‌کان، هه‌‌‌رگیز ئاماده‌‌‌ نین له‌‌‌ ڕوانگه‌‌‌ی ئه‌‌‌م جاڕنامه‌‌‌وه‌‌‌ که‌‌‌ بۆ مافی هه‌‌‌موو مرۆڤه‌‌‌کان دیاری کراوه‌‌‌ گۆڕانکاری له‌‌‌ یاسا دواکه‌‌‌وتوه‌‌‌کانی خۆیان دا بکه‌‌‌ن و ڕێز له‌‌‌ مافی نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌یی و تاک به‌‌‌گشتی و به‌‌‌تایبه‌‌‌‌تیش ماف و ئازادیه‌‌‌کانی ئا‌فره‌‌‌تان بگرن. هه‌‌‌ربۆیه‌‌‌ ئه‌‌‌رکی هه‌‌‌ر ژنێکی خه‌‌‌‌باتکار و تێکۆشه‌‌‌ره‌‌‌ که‌‌‌ شانبه‌‌‌‌شانی مافی نه‌‌‌ته‌‌‌وه‌‌‌یی و ئازادی و یه‌‌‌کسانی خه‌‌‌بات دژی ئه‌‌‌م ده‌‌‌سه‌‌‌ڵاته‌‌‌ بکات و له‌‌‌ پێناو ماف و ئازادیه‌‌‌کانی ئافره‌‌‌تان تێبکۆشێ و دژی ئه‌‌‌م ده‌‌‌سه‌‌‌لاته‌‌‌ بوه‌‌‌ستێته‌‌‌وه‌‌‌ و هه‌‌‌و‌ڵ بۆ ڕوخان و له‌‌‌گۆڕنانی ئه‌‌‌م نیزامه‌‌‌ دژه‌‌‌ ئینسانی و دژه‌‌‌ ژنیه‌‌‌ بدات.